Son yıllarda Rusya, Afrika ile olan ilişkilerini güçlendirmek amacıyla eğitim ve araştırma faaliyetlerine büyük önem vermektedir. Bu kapsamda, kıtada çeşitli üniversiteler ve araştırma merkezleri ile iş birlikleri kurulmuş, burs programları ve öğrenci değişim programları hayata geçirilmiştir. Rusya’nın bu akademik yatırımları sadece eğitim alanında değil aynı zamanda siyasi, ekonomik ve kültürel alanlarda da Afrika ülkeleri ile olan bağlarını kuvvetlendirmeyi hedeflemektedir. Bu yazı, Rusya’nın Afrika’daki akademik yatırımlarını ele almaktadır. Rusya’nın bu stratejik adımları, Afrika’nın kalkınmasına katkıda bulunurken aynı zamanda bu yatırımlar, Rusya’nın yumuşak güç stratejisinin bir parçası olarak, Afrika’daki etkisini de artırmaktadır.
Afrika kıtası, dünyanın ve küresel güç odaklarının ilgi odağı olmaya devam ediyor. Bu küresel aktörlerden biri, bölgede etkisini her geçen gün artıran Rusya’dır. Özellikle son on yılda siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel alanlar da dahil olmak üzere Afrika ülkeleri ile ilişkilerini stratejik olarak derinleştirmeye yönelik çeşitli ve çok boyutlu adımlar atmaya başlamıştır. Afrika’daki diplomatik varlığını genişletme çabaları kapsamında çok sayıda ülkede büyükelçilikler açmanın yanı sıra yeni eğitim kurumları ihdas etmiştir. Bu çaba, aslında Moskova’nın bölgedeki etkisini artırma gayretinin dışavurumudur. Bununla birlikte Rus yetkililer ile Afrikalı liderler arasında düzenli olarak üst düzey ziyaretler ve diplomatik temaslar gerçekleştirilmektedir. Bu, Rusya’nın Afrika ile olan yakın ilişkilerini derinleştirme arzusunu göstermektedir. Rusya, ekonomiden siyasete, kültürden eğitime kadar toplumun tüm alanlarında faaliyet göstermeye çalışmaktadır.
Örneğin, ekonomik çerçevede, özellikle ticaret, yatırım ve doğal kaynakların çıkarılması gibi alanlarda Afrika ülkeleriyle ortaklığını genişletmekte; madencilik, enerji, altyapı ve tarım gibi stratejik sektörlerde varlığını giderek artırmaktadır. Askerî açıdan bakıldığında ise Rusya’nın Afrika ülkeleri ile silah ticareti, askeri eğitim programları ve ortak askeri tatbikatlar yoluyla artan angajmanı dikkat çekmektedir. Bu durum, bazı uluslararası gözlemciler tarafından Rusya’nın Afrika’daki artan askeri nüfuzu olarak yorumlanmaktadır. Rusya, Afrika ülkeleri ile olan ilişkilerini daha da güçlendirmek amacıyla altyapı projeleri, eğitim ve sağlık hizmetleri gibi alanlarda kalkınma yardımları da yapmaktadır. Bu yardımlar, Rusya’nın kıtadaki ekonomik ve politik nüfuzunu artırmaya yönelik geniş kapsamlı bir stratejinin parçası olarak değerlendirilebilir. Bu bağlamda, Rusya’nın Afrika kıtasıyla olan etkileşimi hem siyasi hem de ekonomik çıkarlarını ileriye taşıma çabasının bir yansıması olarak ön plana çıkmaktadır. Tüm bu hamlelerle birlikte son dönemde Rusya’nın bölgedeki yumuşak güç unsuru olarak eğitim faaliyetleri ön plana çıkmaktadır. Eğitim ve eğitimin çeperindeki faaliyetler, Rusya’nın bölgede sadece silahlı unsurlarla var olmadığını, olmayacağını ve geçici olarak faaliyet göstermediğini; aksine stratejik hamleler içinde olduğunu ortaya koymaktadır. Bu hamlelerin başında eğitim alanındaki atılımlar yer almaktadır.
Rusya’nın Afrika’da Eğitim Alanındaki Varlığından Örnekler
Öncelikle, Putin Rusya’sı eğitimi ve üniversiteyi yeni hegemonya aracı olarak kullanmaktadır. Putin, Mayıs 2019’da Moskova’da 700’den fazla yükseköğretim kurumu başkanını bir araya getiren ulusal bir kamu kuruluşu olan Rusya Rektörler Derneğinde (Russian Rectors’ Association) yapmış olduğu konuşmada Rus üniversitelerinin yeni misyonunu şöyle ifade etmiştir: “Rus üniversitelerine çok zor görevler veriyoruz, performanslarını ve rekabet güçlerini iyileştirmelerini, eski ve cansız yaklaşımlardan kurtulmalarını ve geleceğe yönelik olmalarını bekliyoruz. Bir atılım gerçekleştirebilir ve dünya üniversiteleri topluluğu arasında uluslararası derecelendirmeyi yükseltebiliriz.” Bu bağlamda 2024 yılından itibaren Rusya ve Afrika arasındaki eğitim iş birliği, öğrenci değişim programları, eğitim forumları ve üniversiteler arası ortaklıklar aracılığıyla Rusya’nın etkinliği önemli ölçüde genişlemiştir. Ülkeler arasında yapılan çeşitli karşılıklı anlaşmalar, öğrenci değişimi ve burs programlarının artırılmasını içermektedir. Şu anda yaklaşık 35 bin Afrikalı öğrenci Rusya’da eğitim görmektedir ve bu rakamın her geçen gün daha da artması beklenmektedir. Rusya’nın Afrika ülkelerine yönelik sunduğu eğitim imkanları, özellikle yüksek öğretiminde teknoloji, tıp ve mühendislik gibi farklı alanları kapsamaktadır. Bununla birlikte Rusya, Mısır, Uganda, Cezayir, Nijerya ve Kamerun gibi ülkeler de dahil olmak üzere Afrika genelinde 28 ülkeyle başlayan çok sayıda Rusça dil merkezi kurmuştur. Bu merkezler, eğitim ve kültürel alışverişleri teşvik etmede ve Rusya’nın hegemonyasının bölgede derinleşmesinde hayati bir rol oynamaktadır. Ayrıca bu merkezler, Rusya’nın uluslararası insani iş birliğini yönetmekle görevli bir devlet kurumu olan Rossotrudnichestvo ve 2007 yılında Rus dili eğitimi, kültürel etkinlikler ve akademik iş birlikleri yoluyla Rus kültürünü uluslararası arenaya tanıtmak amacıyla kurulan Russkiy Mir Vakfı (Rus Dünya Vakfı) tarafından da desteklenmektedir.
Rusya’nın Afrika’ya ilgisinin ve yumuşak gücünün bir diğer göstergesi de 2023’te Kazan’da düzenlenen ve 40’tan fazla ülkenin katıldığı International Conference on Education Ministers / Uluslararası Eğitim Bakanları Forumu’dur. Bu forum, eğitim bakanlarının ve yüksek düzeydeki eğitim yetkililerinin bir araya geldiği önemli bir uluslararası forum olma niteliği taşımaktadır. Ayrıca bu forumda, birçok Afrikalı bakan Rusya’nın sunduğu eğitim fırsatlarından ve teknolojik imkanlardan yararlanmak istediklerini belirtmişlerdir. Afrika ülkelerinin bu talepleri, Rusya’nın geniş katılımlı etkinliğinin amacıyla ve stratejik hedefleri ile uyumlu görünmektedir.
Rusya bu forumun yanı sıra Tanzanya gibi ülkelerde düzenlediği etkinliklerle ve öğrenci katılımını teşvik eden önemli platformlarla varlığını pekiştirmektedir. Örneğin Dârü’s-Selâm’da düzenlenen bir etkinliğe Rus astronotlar katılmıştır. Bu ve benzeri faaliyetlerle hem Tanzanyalı öğrencilerin Rusya’yı tercih etmesinin önü açılmakta hem de Rusya ile Afrika arasındaki ilişkinin derinleşmesi umulmaktadır.
Şunu da vurgulamakta fayda var; son yıllarda Rusya ile Afrika ülkeleri arasında yapılan akademik içerikli anlaşmalarda ciddi artış dikkat çekmektedir. Bu anlaşmalar, genel olarak eğitim alanında birlikteliği güçlendirmek ve öğrencilere yeni fırsatlar sunmak amacıyla yapılmaktadır. Rusya-Afrika Eğitim Forumu (2023), Rusya-Etiyopya Eğitim Anlaşması (2024) ve Rusya-Tanzanya Eğitim İşbirliği (2023) gibi forumlarda, Afrika’nın farklı ülkelerinden katılan eğitim bakanları ve temsilciler, çeşitli anlaşmalar imzalamıştır. Örneğin, Rusya ve Etiyopya arasında imzalanan anlaşma, Etiyopya’daki öğrencilere burs imkânları sunmayı ve iki ülke üniversiteleri arasında akademik ortaklığı güçlendirmeyi öngörmektedir. Ayrıca Rusya’daki öğretim üyelerinin Etiyopya’daki üniversitelerde ders vermesi de bu anlaşmanın bir parçasıdır.
Rusya’nın Afrika üzerine odaklanan önemli akademik etkinliklerinden biri olan Afrika Çalışmaları Konferansı da Rusya’nın Afrika’ya olan akademik ilgisinde önemli bir yeri işgal etmektedir. RAS Afrika Enstitüsü tarafından düzenlenen bu konferans, Afrika’nın sosyal, ekonomik, politik, kültürel ve tarihi meselelerini ele almaktadır. Konferans, Afrika üzerine yapılan araştırmaları teşvik etmek, akademik tartışmaları derinleştirmek ve uluslararası iş birliklerini güçlendirmek amacıyla düzenlenmektedir. Dünyanın farklı ülkelerinden gelen akademisyenler, araştırmacılar, diplomatlar ve politikacılar bir araya gelerek tüm boyutlarıyla Afrika’yı müzakere etmiştir. Özellikle Afrika-Rusya ilişkilerine dair düzenlenen oturumlar, akademik dergilerde veya konferans raporlarında yayımlanarak Rus Akademisinin Afrika çalışmalarına dair ilgisine katkıda bulunmaktadır.
Rusya’da Afrika Açılımının Kurumlara Yansımaları …
2000’li yılların dünyasında üniversiteler, yumuşak gücün yeni unsurları arasında yer almaktadır. Bu bağlamda Rusya, Afrika hakkında düzenlediği forumların dışında, kendi sınırları içerisinde Afrika’ya yönelik çeşitli üniversiteler, enstitüler ve araştırma merkezleri açmakta ve gücünü o coğrafyaya taşımaya çalışmaktadır. Üniversite gibi kurumlar, Afrika üzerine çeşitli akademik yayınlar yaparak Rusya’nın bilgi birikimini artırmakta ve stratejik birlikteliklerini konsolide etmektedir. Üniversiteler üzerinden bölge halkları ile Rusya arasında yeni köprüler kurulmaktadır.
Örneğin, Rusya tarafından kurulan RUDN Üniversitesi’ni (Patrice Lumumba Peoples’ Friendship University of Russia) ele alalım. Üniversite, Afrika’dan gelen öğrencilere yönelik geniş burs imkanları ve Afrika çalışmaları alanında özel programlar sunmaktadır. RUDN’nin araştırma merkezleri de Afrika’ya yönelik araştırmalar, seminerler ve konferanslar düzenlemekte ve Afrika ülkelerindeki üniversiteler ile ortak projeler yürütmektedir. Benzeri bir biçimde Moskova Devlet Üniversitesi ve Saint-Petersburg Devlet Üniversitesi de Afrika çalışmalarına odaklanmaktadır.
Bu alandaki önemli enstitülerden biri de RAS Afrika Enstitüsü’dür. Rusya Bilimler Akademisi’ne (Russian Academy of Sciences- RAS) bağlı olan enstitü, Afrika üzerine yapılan akademik araştırmaların merkezi olup Afrika’nın sosyo-ekonomik ve politik durumuna odaklanmaktadır. Ayrıca, Afrika’daki gelişmelerle ilgili konferanslar düzenlenmekte ve çeşitli yayınlar yapılmaktadır. Enstitü, Afrika Birliği, Afrika Kalkınma Bankası gibi uluslararası iş birliklerinin yanı sıra Afrika’daki çeşitli üniversite, araştırma merkezi gibi kurumlarla yaptığı anlaşmalar ile de dikkat çekmektedir.
Ayrıca, Rusya, bu gibi eğitim kurumlarında Afrika dillerini eğitim sistemine entegre ederek öğrencilerini Afrika’ya teşvik etmektedir. Afrika dillerine yönelik özel dil programları sunarak Rus öğrencilerin Afrika kültürüne ve dillerine olan ilgisini artırmayı hedeflemektedir. Bu programlar, öğrencilere Swahili, Amharca, Hausa gibi dilleri öğrenme fırsatı sunmakta ve böylece iki bölge arasındaki kültürel ve akademik bağları güçlendirmektedir. Bu tür dil eğitimlerinin, Rus öğrencilerin Afrika’da daha etkin çalışmalar yapabilmelerine olanak tanıyacağı aşikardır. Mart 2023’te Swahili ve Amharca gibi Afrika dillerinin Rus okullarında öğretilmeye başlanacağını duyurmuş ve Eylül 2023’te Moskova’daki bazı okullarda bu dillerin eğitimi başlamıştır. Bu adım, Rusya’nın Afrika ile olan ekonomik, diplomatik ve kültürel bağlarını güçlendirme çabalarının bir parçasıdır.
Rusya’nın Afrika üzerindeki akademik yatırımları, eğitim ve araştırma alanlarıyla sınırlı değildir; aynı zamanda geniş kapsamlı yayın faaliyetleri ile de desteklenmektedir. Bu yayınlar, Afrika’nın sosyal, ekonomik ve politik dinamiklerine dair derinlemesine analizler sunarak hem Rus akademisyenlerinin hem de uluslararası araştırmacıların kıta üzerindeki bilgi birikimini artırmayı amaçlamaktadır. Örneğin Vostok (Oriens) Dergisi, Afrika, Asya ve Latin Amerika üzerine yapılan sosyal, politik ve ekonomik araştırmalara yer veren bir akademik yayındır. Asia and Africa Today Dergisi ise Afrika ve Asya’daki güncel gelişmeleri analiz eden makaleler sunmaktadır. Rusya Bilimler Akademisi tarafından desteklenen bu dergi, Rusya’daki Afrika çalışmaları konusunda başvurulacak temel yayınlardan biri haline dönüşmüş durumdadır.
Sonuç olarak, Rusya’nın Afrika üzerindeki akademik yatırımları, iki bölge arasındaki ilişkilerin güçlendirilmesi ve karşılıklı faydanın artırılması amacıyla kapsamlı bir strateji ile birlikte işlemektedir. Son yıllarda, akademi ve eğitim alanında iş birlikleri hız kazanmış, somut adımlar atılmıştır. Dışişleri Bakanlığı ve Eğitim Bakanlığı raporları, Rusya’nın Afrika’daki hedeflerini net bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu hedefleri üç başlığa ayırmak mümkündür; stratejik ortaklıklar kurma, ekonomik iş birliklerini artırma ve güvenlik iş birliklerini güçlendirmedir. Bu hedefler, Rusya’nın Afrika’daki stratejik çıkarlarını pekiştirmeye ve bölgesel etkisini artırmaya yönelik bir yaklaşımı yansıtmaktadır. Eğitim alanında, Rusya’nın sunduğu burs programları ve ortak projeler, Afrikalı öğrenci ve akademisyenler için önemli fırsatlar sunmakta; bilgi ve teknoloji transferini teşvik ederek kültürel ve akademik iş birliklerini derinleştirmektedir. Ayrıca, Rusça dil ve kültür programları, Rusya’nın kültürel etkisini artırmakta ve Afrika ile kültürel etkileşimi güçlendirmektedir. Rus devlet destekli haber ajansları ve medya kanalları, Afrika ile ilgili haberleri Rusça sunarak bölgesel gelişmeleri geniş bir kitleye ulaştırmakta ve Rusya’nın medya etkisini pekiştirmektedir. Sputnik Afrika ve RT Afrika gibi platformlar, Afrika haberlerinin Rusça olarak yayılmasını sağlamakta ve iki bölge arasındaki bilgi akışını desteklemektedir. Ayrıca Burkina Faso gibi bazı Afrika ülkelerinde yerel haber sitelerinin Rusça dil seçeneği sunması da bu yatırımların bir tezahürü olarak değerlendirilebilir. Rusya’nın Afrika üzerindeki akademik yatırımları, eğitim ve araştırma alanlarında önemli bir stratejik etki yaratarak iki bölge arasındaki ilişkilerin derinleşmesini sağlamaktadır. Bu yatırımlar, Rusya’nın küresel etkisini artırma hedeflerini destekleyerek yumuşak güç stratejisinin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Ezcümle, eğitim ve eğitimin çeperindeki kurumların neredeyse tamamı, daha büyük hedeflerin parçası olup siyasal ideallerin izdüşümüdür.
[Dr. Halil İbrahim Delen, Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi’nde araştırma görevlisidir.]