9 Şubat 2021’de Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından açıklanan Türkiye’nin Milli Uzay Programı hedeflerinden “Türk Astronot ve Bilim Misyonu”nda (TABM) sona gelinirken önemli de bir kazanımın başlangıcı doğuyor.
23 sayılı Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle 13 Aralık 2018’de kurulan Türkiye Uzay Ajansının görevlerinden ilki, Türkiye Yüzyılı perspektifinde Milli Uzay Programını (MUP) hazırlamak ve uygulamaya geçirmek üzere düzenlemeler yapmaktır. Türk Astronot ve Bilim Misyonu bu perspektifte 9 Şubat 2021’de Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından Cumhurbaşkanlığı Millet Kongre ve Kültür Merkezi’nde duyurulmuştu.
MUP, Türkiye’nin uzay politikaları alanındaki 10 yıllık vizyon, strateji, hedef ve projelerinin yer aldığı 10 adet stratejik hedeften oluşan bir programdır. Hedeflerden onuncusu olan TABM kamuoyunu, bilhassa genç kamuoyunu en çok heyecanlandıran hedeflerden biri oldu. 19 Ocak 2024, 00.49’da astronotların gönderildiği fırlatma için Türkiye’nin dört bir yanında etkinlikler gerçekleştirildi. Etkinliklere gösterilen yoğun ilgi ve yüksek heyecan “Uzaya astronot değil, parasıyla turist gönderiyoruz” diyenlere verilebilecek en etkili cevap oldu. Uluslararası Uzay İstasyonu (UUİ) artan maliyetlerin de etkisiyle, varlığını ticarileştirmiş bir konumda. Nitekim Türkiye UUİ partneri olsaydı da düzenli bir şekilde para ödemek durumunda kalacaktı ve yine “turistik gezi” yaftalamaları yapılacaktı.
Türk Astronot ve Bilim Misyonu’nu iki alt projeden oluşan bir proje olarak ele almakta fayda var. Bir yandan Uluslararası Uzay İstasyonu’na gönderilecek Türk vatandaşı seçilirken diğer yandan gönderilecek kişinin UUİ’de gerçekleştireceği deneylerin seçildiği yoğun bir çalışma süreci TABM kapsamında TÜBİTAK Uzay ve TUA bünyesinde yürütüldü.
Türk Astronot
Mayıs 2022’de Türk astronot başvurusuna dair detaylar TUA’ya ait uzaya.gov.tr sitesinde yayımlandı. Bir asil bir yedek olmak üzere iki aday seçileceği belirtildi.
TABM için tüm başvurular için 23 Haziran 2022 saat 20.23 son tarih olarak duyuruldu. Astronot seçiminde ilk aşama adayların sisteme kaydettiği belge ve verdiği beyanların incelenmesi olarak belirtildi. Devamında sürece dahil olabilecek adayların ek bilgi, belge, doğrulama, test, tetkik ve muayenelerin talebine hazırlıklı olması gerektiği ifade edildi.
Kısa süre içinde Türk astronot seçimlerinde bir aşama daha geçildi. İlk Türk astronot olmak isteyen 36 bin aday sisteme başvuru yaptı. Başvuru yapan adaylar arasından kriterlere en uygun 30 aday Ankara’ya çağırıldı. Adaylar; mühendislik, fizik, tıp ve astronomi alanlarından seçildi. Elbette seçilmelerinde yer aldıkları projeler, kazandıkları ödüller ve yaptıkları sporlar belirleyici oldu. Bu kapsamda Ankara’ya çağırılan adaylar tıbbi ve psikolojik testlere hazırlandı.
Eylül 2022’de Türk vatandaşının eğitimlere tabii tutulacağı ve UUİ’ye gönderileceği firma Axiom Space ile yapılan anlaşma duyuruldu. Axiom Space; görevin uzay yolcularının eğitimi ve uçurulması, donanım ve güvenlik sertifikası ile yörüngede operasyonel yönetim kısmında yer aldı. 2023’ün ortalarına yaklaşırken dikkatleri çeken gelişme, seçilen Türk uzay yolcularının duyurulması ve tanıtımı oldu. Milli Teknoloji Hamlesi TEKNOFEST 23 İstanbul’da, Cumhurbaşkanı Erdoğan yaptığı konuşmada: “Türkiye’nin insanlı ilk uzay görevine çıkacak arkadaşımız Uluslararası Uzay İstasyonu’nda 14 gün kalacak. UUİ’ye gidecek Alper Gezeravcı kardeşimiz, yedek olan seçilen Tuva Cihangir Atasever kardeşimiz” ifadelerine yer verdi.
Uzay yolcularının uzay istasyonu ve altyapıları, haberleşme sistemleri, yaşam destek sistemleri, acil durumlar, deney altyapıları, fırlatma aracı ve mürettebat aracı sistemleri, dünyaya dönüş prosedürleri gibi pek çok konuda eğitim alacağı süreç bu açıklama ile başlamış oldu.
3 Ocak 2024 tarihinde Türkiye’nin İnsanlı İlk Uzay Görevi’nin operasyonel ilk aşaması; Alper Gezeravcı’nın karantina süreci ile başladı. Fırlatma günü yaklaştıkça artan ilgiye yaraşır paylaşımlar ilgili/yetkili kişi ve kurumlarca yapılmaya başladı.
T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanı Mehmet Fatih Kacır, sosyal medya hesabından yaptığı paylaşımda Tükiye’nin İnsanlı İlk Uzay Misyonu için TUA ve PTT tarafından tasarlanan hatıra pulunu paylaştı. Hatıra pulunda yer alan sekiz köşeli yıldız, Türklerin kozmos tasavvurunda sıklıkla karşılaşılan bir semboldür. Türkiye’nin İnsanlı İlk Uzay Misyonu’nun arması da aynı şekilde, sekiz köşeli yıldızdan oluşmaktadır. Armada yer alan 16 yıldız, 16 Türk Devleti’ni temsil etmektedir. 100. yıl hedefi olarak belirlenen bu görevin armasında -pek çok armanın aksine- görev yılı değil 100. yıl imgesi yer almaktadır.
Ocak 2024’te merak uyandıran bir diğer gelişme, T.C. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı tarafından paylaşıldı. Paylaşımda Türkiye’nin İnsanlı İlk Uzay Görevi kapsamında UUİ’de görev yapacak Alper Gezeravcı’nın TA5TRU milli çağrı işareti ile iletişim kuracağı bildirildi.
TC100ISS Çağrı İşareti
Alper Gezeravcı’nın UUİ’de TÜBİTAK Uzay koordinasyonunda Elâzığ Kaya Karakaya Fen Lisesi ve Yozgat Fevzi Çakmak İlkokulu öğrencileri ile iletişim kuracağı ifade edildi. Ayrıca, etkinlikler kapsamında özel amatör telsizcilik faaliyetleri için “TC100ISS” çağrı işaretinin Türkiye Cumhuriyeti’nin yüzüncü yılına ithafen tahsis edildiği belirtildi.
Bilim Misyonu
Temmuz 2021’de TABM kapsamında, TUA tarafından yayınlanan 2021 Yılı Kurumsal Mali Durum ve Beklentiler Raporunda UUİ’de yapılacak deneylere ilişkin ön görüşmelerin yapıldığı, proje usullerine dair çalışmaların yapıldığı ve projeye yönelik çağrıya çıkılacağı ifade edildi.
Haziran 2022’de Türk vatandaşının gerekli eğitimleri aldıktan sonra Uluslararası Uzay İstasyonu’nda gerçekleştirileceği deneylerin belirlenebilmesi amacıyla Bilim Misyonu Çağrı Dokümanı paylaşıldı. 4 Temmuz 2022 son başvuru tarihli ilana pek çok üniversite ve kurumdan başvuru geldiği belirtildi. Mayıs 2023’e gelindiğinde uzay istasyonunda üniversite ve araştırma kurumları tarafında hazırlanan 13 farklı deney gerçekleştirileceği duyuruldu.
Deneyler için Haziran 2022’de çağrı yayımlanmıştı. Çağrıya gelen dönüşleri TUA ve TÜBİTAK Uzay uzmanlarından oluşan bir komisyon değerlendirdi. Bilimsel katkı, değer, maliyet, takvim, yapılabilirlik ve UUİ altyapılarına uyumluluk gibi kriterler verilen kararlarda etkili oldu. Mayıs 2023 itibariyle Gezeravcı ve Atasever deneyi gerçekleştirecek kurumlarda deneylerin eğitimlerini almaya başladı. Adaylar aşağıda deney sahipleriyle verilmiş deneylerin eğitimini aldılar. Gezeravcı’nın UUİ’de gerçekleştireceği 13 deneyin çıktılarının akademik literatüre katkı sağlaması ve elbette bu katkının sürekliliği, Türkiye’de uzay çalışmalarının devamlılığı konusunda muharrik bir kuvvet olacaktır.
- UzMaN – Boğaziçi Üniversitesi: Uzay görevleri için mikroalgal yaşam destek üniteleri.
- EXTREMOPHYTE – Ege Üniversitesi: Ekstrem Halofit olan Schrenkiella Parvula’nın tuz stresine verdiği yanıtların uzay ortamında araştırılması
- UYNA – TÜBİTAK MAM: Uzay teknolojilerinde kullanılmak üzere yeni alaşımların test edilmesi.
- MESSAGE – Üsküdar Üniversitesi: Mikro yer çekimi ilişkili genetik bilim misyonu.
- CRISPR GEM – Yıldız Teknik Üniversitesi: Mikro yer çekimi altında bitkilerde CRISPR gen düzenleme verimliliğinin araştırılması.
- Oksijen Saturasyonu – Nişantaşı Üniversitesi: Solunum sistemi fizyolojisi içerisinde yapay zekâ desteği ile verilen havanın oksijen seviyesini hesaplayarak düşük yer çekiminin sebep olduğu rahatsızlıkların tanımlanması.
- METABOLOM – Ankara Üniversitesi: Uzay görevlerinde yer alan astronotların metabolom/transkriptomlarındaki değişimlerin analizi ve ulusal omik veri setlerinin oluşturulması.
- ALGALSPACE – Yıldız Teknik Üniversitesi: Uzay koşullarında Antarktika ve ılıman mikroalg yetiştiriciliğinin karşılaştırılması bir çalışması.
- MİYELOİD – Hacettepe Üniversitesi: Uzay misyonuna katılan bireylerde radyasyona maruz kalmanın kanser için ölümcül lezyonlar olan periferik kandaki miyeloid kökenli baskılayıcı hücrelere etkisinin incelenmesi.
- gMETAL – TÜBİTAK MAM: Katı fazdaki parçacıkların bir akışkan içindeki dinamik yerçekimi tepkisi.
- VOKAL KORD – Haliç Üniversitesi: Uzayda yaşamaya karşı oluşan hayati tepkimelerin vokal kord kaynaklı değişimler ile tespiti ve düşük yerçekimsizliğin sebep olduğu rahatsızlıkların ses frekansları ile tanımlanması.
- PRANET – Muş Bilim ve Sanat Merkezi: Propolisin antibakteriyel etkisi.
- MİYOKA – TÜBİTAK Uzay: Mikro yer çekimi ortamında kurşunsuz lehimleme araştırması.
Türk uzay yolcusu Alper Gezeravcı’nın olası bir durumda operasyonel faaliyetlere devam edememesi durumuna karşın seçilen Tuva Cihangir Atasever’in de yıl içerisinde 80 – 100 km arasında yörünge altı bir uçuş gerçekleştireceği biliniyor. Bu uçuşta içerisinde deneysel faaliyetler barındırıyor.
TABM, Türkiye’nin uzaya verdiği önemi gösterirken bu önemin gerekliliğini de ispatlamıştır. Paralelinde ilgili beşerî sermayenin gelişmesine fayda sağlarken mevcut beşerî sermayenin korunumunun önemi de bir kez daha gözler önüne serilmiştir. Nitekim TABM’ın başarıyla devam ettiği bugünlerde, 9 Şubat 2021 günü Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın “Uzaya bir vatandaşımızı göndermeyi elbette bir turistik gezi olarak değil, gelecek nesillere yol gösterecek bir bilim misyonu olarak tasarlıyoruz.” şeklindeki sözleri vuzuha kavuşmuş oldu.
[Hatice Bilge İspir, Defence Turk’te araştırmacı ve editördür.]